INSHIKU SHIBILI MU MUTWAALA

  INSHITA 1

KU MATUNDACA

“Muleteni tumulimune, acilamo. Ni mpulamafunde uyu! Mwikateni, mwileka abutuke! Uyoo! Mukunkunikeni! Iyee, kaatipo na ulubilo kankulungwe! Niko keene, eko basangile mwa Mwinga wa mfumu. Bushe kacilacitanshi mwabeene na muka-mfumu? Kabula na umucinshi na umwenso ka Mwambwenenekwi!” Layoti asantamuka. Apibile nga ubutonge mu meenshi. Alepemeseka nga akabwa kalekunkunika akalulu.

Amona umushitibeti wakwe uwa maluba-maluba uko ulongene panshi ku mbali ya busanshi. Umusao nao uponene mupepi na akalimba ka Championi, akaafwa, lwa kukuso nga filya. Ubulangeti bwakusendamapo nabo nabwansuluka, nabutentemukila panshi lubali, asendemekofye pali citika lwa kumpela. Mu ng’anda mwena muli icibuutubuutu kwati muli inyali ku mulandu na umweshi.

Alolesha uko akobeka ifyakufwala, amona fyonse filifye umo fyaabela. Filya aafwele mailo fyena fili akamwina lwa ku mitwe. Cilya apukunya umutwe, abyola, aumfwa iceena ca Kancina. Aibukisha ukuti eyo alekeleshe ukunwa. Elyo amaano yaisamo ukuti acilalootafye.

Aumfwa icilaka, apulumputila ku cikini, asanga takuli meenshi. Ekubwela, acibulamofye kataata aishile nayo mu kakunkubiti. Aifunganya na pabusanshi nga akaice.

Alanguluka ifyo amasakamika ya bushiku bwafumineko yalengele anwe saana ubwalwa pakuceefyako ukutontonkanya. Abanankwe baleyangala nabo ku masukulu ya ku Luanshya balitwalilila na amasambililo. Bambi balibasumbula kabili baali mu fifulo fya mucinshi. Ena nakalya! Takwata na inshita ya kulya bwino-bwino. Ifyakufwala fyakwe fyalicucuka kabili tamupita inshimbi. Imilomo yalitendeka ukukashikila na umubili ulemoneka kwati alwaala ubwa insala.

Ilyo talafuma pang’anda, pamo nga umwata, aleminina mu muputule wa kwishishamo umo aakobeka ifikope fyakwe pamo na satefiketi yakufundilapo, apalembwa ukuti, ‘This is to certify that MUKAKABALA LAYOTI KAPEMPE has completed his studies in education… with Distinction.’ Iyi ilamukoselesha ukuti alicenjela saana mu fya amasambililo. Lyonse nga acebapo, alaba ne subilo lyakuti ali nokufika apatali muli bukafundisha nangu cibe shani.

Nomba, nafisha imyaka amakumi yatatu, acilifye muli bunkungulume, kabili acili aleshomboka na amalipilo ayo atiila ‘tuukoto’ ekuti ayanoono saana ayashalinga na icipepala aakwata.

Umulandu bamuseseshe ukumuleeta kuno mushi, pa sukulu lya mukati ka mpanga ka caalo ca mfumu Kanamanseko, ukumufumya ku sukulu lya ku Boma, ni bucintomfwa. Imibele yakuilekelesha, ukukolwakolwa, iciwowo na ukulofwa. Filya batiila, “Pono-pono tateeka caalo,” balifilwa na ukumusumbula nangu aishibisha umulimo. Kwashelefye kwempe ukumutamfya incito.

Ico bakafundisha abengi bashifwaya kubombela mu mishi, ekuti lekeni akaye umfwa ifyo abanankwe bapitamo. Nga tapilibwike, kuumutamfya nga iiliile amani. Ekumusunkilishisha kuno. Ni ku malila nkalamo, ku miti yatitikana. Ni kumbwititi, ku muya bakaaya.

Emulandu bakafundisha betiilako ukuti ni ku ‘Mutwaala,’ pantu bamo pakufuma kuno balalapila, ubupingushi bubabwesesha ku busuma. Elyo bambi babapingwila ku bubi, ninshi bena incito shilapwa. Caalo ico ababomfi babuteeko bamo batiila ni ku ‘Mbokoshi ya cilye ca mubifi.’

Mwandi kwa Kanamanseko kwalilepa ukufuma ku Boma! Takupita motoka, kabili pakuya mu kufola kwenda inshiku shisaano na incinga. Kanshi balapishapo na imyeshi itatu pakuti batume umo pali bakafundisha ukuyasendela bonse amalipilo ku banki. Takwaba matuuka nangu kwakulesesha icitendwe bwino-bwino nakalya.

Abalaashi babuteeko pakwisaponako besa na paka-paka. Limo-limo kuti baisalafye isukulu pakuya bonse capamo mu kufola, ukwisa isula nga babwela. Nga bashita ifipe, kuupwisha umulungu ukulatunta na amacinga. Buucushi bwa kapela makufi!

Mailo alikolwa, kabili afyukilefye ukufuma pasukulu ninshi inshita ya kwinuka tailafika. PaKanamanseko Primary School paalifye bakafundisha batatu mu 1998. Layoti ewali uwacibili ukufuma pali kafundisha mukalamba, uyo baleita mu cisungu abati Hedi.

Bamupeele ing’anda iyali ku mpela ya mulongo wa amayanda ya bakafundisha bambi babili, pantu aali ni Chimbobosa. Ing’anda yakwe yali mupepi na icibansa ca mupila lubali, elyo kumbi eko balelimina amabala ya umusalu.

Pakati paleikala Anastasia, kafundisha umukashana umushimbe, uwaleikala na banyina. Kafundisha mukalamba Saikolo ewaleikalila mupepi na ifikulwa fyakusambililamo. Na ing’anda yakwe yali iikalambako kabili iyaibeela. Mupepi na Saikolo, eko balimina na ibala lya isukulu ilya fitanga-meenshi.

Awe alalanguluka pa cilooto. Atontonkanya ifyo abantu baciima icitinta ng’ombe pakumupepeka ukuti bamukande. Bacilafwayafye bamulye akanama kabishi. Alanguluka na fintu aapitilemo uko afumine pakuti bamuleete kuno ku Mutwaala. Mukwai umutima teepabukali.

Ico utulo nato twaba, awe alashinshila, kashita-kashita asepukilwa, twasuka twamusenda na kabili alaona na umunkonono.

INSHITA 2

ULUCELO-UBUSHIKU BWA BUMO

Cilya apepemuka, amona inkoloko yafika 07:15 hours. Alingile ukutendeka ukufunda pa 07:30 hours. Awe abuuka, aumfwa ifipe ku cikini fili nkolo-nkolo. Bawishi nabashibuka kale. Nabatapa ameenshi mu mbeketi na mu fikunkubiti fikalamba. Baisa mukonkonsesha abati: “Layoti, Layoti! Bushe tawaceelwe ku ncito?”

Atala alolesha pa mupili wa fitabo. Tacongele ifyo abaana balembele, amona fitulumenefye apo bafishiile. Aibukisha na ukuti tapali nangu cimo ico aapekenye pakuya mukufunda abaana. Elyo kushelefye umulungu umo abaana balatendeka ukulemba amashindano, ninshi amasukulu yaisala.

Ba Eliu Kapempe bakwatafye umwana umo, uyu wine Mukakabala, ecisakulabula kabili ekasuli. Pa mulandu na ishina lyakwe, umufyala wakwe alemwitila mu cisungu ukuti Layoti. Ili line elyaishileishibikwa na kuli bonse. Ukusansha pa mibele yakwe, bambi balemonafye kwati ni bumapuusu bwalengele bamupeele ili ishina ilyamulingilefye sutu.

Ba Eliu baali bakalamba, abepi na imyaka mupepi na amakumi cinelubali. Balicuuliile nganshi ukulima amataba na ifyumbu pakuti basambilishe Layoti. Bashiile abakashi Bana-Layoti ku mushi kwa Kafungunasha, kwi Lamba, ukuti bese abafwilisheko akalupiya ka bulimi. Kulya balima saana inyanje.

Kanshi kano bali na utumufundo nga abamona akakulya bwino-bwino. Lelo Layoti wa kantu alifilwa ukubapeela nangu lumo, bapwisha imyeshi itatu, baabafye mwi isali lya kulolela. Inshiku shakufola nga shafika waumfwa atiila, “Awe taata uno mulungu tawapwe ninshi mwaya mona bamaayo. Mwakokola saana.” Nabo batifye nalimo uno muku malaika Kabulyeni alamwikila mu cifuba akampeela ndeya. Nakalya!

“Nimbuuka bataata!” efyo apunda, na ishiwi ilyacipaatapaata.

“Endesheni yama akasuba kalatundubala. Muleyapusaana na Saikolo. Ale uo waishiba nao umulume mubiyo.”

Lubilo-lubilo akaka itaulo mu musaana, ninshi mukati afweelemo kaputula wa cisuulo apalembwa OO7. Afulumukila ku cowa ku lukungu lwa ng’anda. Napinga na imbeketi ya nshimbi umuli ameenshi. Kafundisha munankwe uwalekeleshe ukwikala mu ng’anda ewamushiliile peelo wakutapilishishako umusalu, ena eyo asangula umwakusambila.

Kuti cilya ati atiile nyingile mu cowa, aumfwa ku cifutu ca kukuso kuli fye fooo! Fooo! Awe abwelako cimfutiyanuma, ayaitenekafye mu ngolofwana yaonaika. Cilya aima, kuti alengele, amona kucifutu kwiswile impini. Umutima auti punda, umbi auti taufwele uli umuneke, buulafye icimuti wipaye. Kabili atontonkanya ati epali cabutuka caingila mu ng’anda. Epakwita bawishi. Bonse babuula na ifimuti, elyo bawishi balasukilila. Apakuti bomine paceepa. Elyo bamweba ukulasapo ilibwe.

Yangu mukwai, insoka yakantu yalungama baKapempe! Babwelako ulwine-lwine! Kuti cilyafye aiti nomba yasuma, Layoti aifupula icimuti pakati na nkati na mpa! Awe insoka ilya yatunkana na pamo, yaipomba nga ikoosa elyo yalainyongafye. Akonkanyapo na cimbi ku mutwe, awe mukwai yanaka yaleka na ukusela. Bawishi nabo babweluluka balundamo cimo abati kuti limbi cifwile ububela.

Awe baita na abeena mupalamano baisa mukutamba. Awe ciikulu, cili nga pa itanta lya mukalamba!

Ilyo aingila mu cowa, asangafye ifi nankoko nafwa. Ico emo alebikila amani, emo insoka yaishile mwikatila. Awe aposafye inkoko panse, ati umwine aleishibikwa panuma. Kuti uku alesamba, utunkupili twa nkoko tulemubulaulamo umulopa. Kanshi ni samba- fwenya-samba- fwenya! Ico alesamba mu lubilo, kuti limo napusa na ukunyanta, ayaitumpika mu matipa, abwelela mu kusamba amolu na kabili.

Uyo, afwala na inkolo ya kolokondwe iyalola ku kuso. Inteneshi iyaiminina ku numa kwi ishati ilya katapakata. Icilola akwete alicinyantilepo ninshi nakolwa, kanshi caali icasasaika icakuti tekuti aimone bwino-bwino. Ico aali umwipi, itoloshi nalyo ilyafiita kuti liile lilekumbakumbafye panshi nangu cakuti alilundilepo fimo panshi ya nsapato ye langi lya mutuntula pakuti alelepako. Nangu pa menso paali apafimbafimba, anonekapofye amafuta ya Vaseline.

Ku mutwe kwena aalebikako incepeshi. Afwalamo na utumandala mu menso.

Akasuba kasaama, umwela wa lusuba uwakaba uleponya ifibuula. Ifiiba na imikwili filelila ubusaka ku mukunyu wali pa mwinshi wa ng’anda. Aloleshakofye. Mu mutima ati nga tekuya, nga nalungako cimo twaliila ubwa male. Insala mu nda yena teyakulanda ico aliilefye akabwali kwa Na-Chikumbe, uko alenwena kataata. Awe aikoselesha, alatampula shitali-shitali, akumpauka na ukusensela ukulungama ku sukulu.

Mu mutima aletifye naitwala kuli Saikolo. Aleya mukundubulwisha kwati njipeye nakulu. Kuli ena takwaba kanoono. Ukuceelwafye ciimo na ukukoma lupwa lwakwe na imbafi. Aba kwati balimushitisha ubuteeko. Nga alelanda kwati iciputulwa ca amasambililo ciitele cakwe. Ala mwandi mwaba bakandile muno caalo nshatala mona! Ciinefye ukwatumpa abantu, na amembya ni mu lukolo......

Look out for the rest of the Rural-Based Teacher book! Your negative comments most welcome